ανελκυστήρας

Συσκευή για την κατακόρυφη μεταφορά ατόμων. Ορισμένα κείμενα Λατίνων συγγραφέων οδηγούν στην υπόθεση ότι οι πρώτοι υποτυπώδεις α. ανάγονται στον 1ο αι. μ.Χ. Η λειτουργία των εγκαταστάσεων αυτών προϋπέθετε φυσικά ανθρώπινη ή ζωική έλξη. Μόνο στις αρχές του 19ου αι. χρησιμοποιήθηκε στην Ευρώπη ο α. υδραυλικού τύπου. Σε αυτόν, o θαλαμίσκος για τη μεταφορά προσώπων ήταν τοποθετημένος στο άκρο ενός κατακόρυφου εμβόλου, που υψωνόταν με την πίεση του νερού, ολισθαίνοντας μέσα σε έναν ειδικό κύλινδρο, ο οποίος βρισκόταν κάτω από το έδαφος. Πιο τελειοποιημένοι τύποι του α. αυτού χρησιμοποιούνται ακόμα, αν και αρκετά σπάνια, για μικρές διαδρομές και όταν οι απαιτούμενες ταχύτητες δεν είναι μεγάλες. Από το 1889, όταν για πρώτη φορά εγκαταστάθηκαν στη Νέα Υόρκη δύο δείγματά τους, οι ηλεκτρικοί α. διαδόθηκαν τόσο ώστε σήμερα να είναι αυτοί που χρησιμοποιούνται περισσότερο. Εφευρέτης του ηλεκτρικού α. θεωρείται ο Ολίσα Γκρέιβ Ότις (1857). ηλεκτρικοί α.Αποτελούνται από τα ακόλουθα κύρια μέρη: κινητήρας έλξης και βαρούλκο ανύψωσης·θαλαμίσκος μεταφοράς ατόμων· συρματόσχοινα έλξης, που στο ένα άκρο τους φέρουν τον θαλαμίσκο και στο άλλο το αντίβαρο· οδηγοί θαλαμίσκου και αντίβαρου·ηλεκτρικό κύκλωμα χειρισμού. Ο κινητήρας έλξης τροφοδοτείται είτε με εναλλασσόμενο ρεύμα είτε με συνεχές, ειδικά στις εγκαταστάσεις που απαιτούν μεγάλες ταχύτητες. Το βαρούλκο ανύψωσης αποτελείται κατά κανόνα από τον μειωτή στροφών με οδοντωτούς τροχούς και από την τροχαλία έλξης· η τελευταία έχει αυλακώσεις με κατάλληλο σχήμα και ανάλογο βάθος, μέσα στις οποίες τυλίγονται κατά ένα μέρος τα συρματόσχοινα ανάρτησης, που σύρονται με την τριβή. Τα κύρια στοιχεία που χαρακτηρίζουν έναν α. είναι: το φορτίο, η διαδρομή, ο αριθμός των στάσεων, η ταχύτητα λειτουργίας, το σύστημα χειρισμού. Ως φορτίο νοείται ο αριθμός των ατόμων (των οποίων το βάρος εκτιμάται συμβατικά σε 75 κιλά για καθένα) που μπορούν να μεταφερθούν με ασφάλεια μέσα στον θαλαμίσκο. Ως διαδρομή νοείται η απόσταση που υπάρχει ανάμεσα στο κατώφλι της πρώτης και στο κατώφλι της τελευταίας στάσης. Η ταχύτητα λειτουργίας είναι αυτή που έχει ο θαλαμίσκος όταν κινείται ισοταχώς. Οι α. διακρίνονται συμβατικά σε αργούς, με ταχύτητα λειτουργίας κατώτερη των 0,7 μ./δευτ., ταχείς, στους οποίους η ταχύτητα υπερβαίνει τα 1,2 μ./δευτ., συνήθεις και μέσης ταχύτητας με ταχύτητα ενδιάμεση μεταξύ των δύο προηγουμένων. Στο πεδίο των μεγάλων ταχυτήτων, που χρησιμοποιούνται όλο και συχνότερα, έχουν φτάσει σε τιμές ακόμα και 7 μ./δευτ. (α. σε ουρανοξύστες στη Νέα Υόρκη). Τα όρια στην περίπτωση αυτή δεν τα επιβάλλουν τεχνικοί λόγοι, που συνδέονται με την κατασκευή και τη λειτουργία των διαφόρων συσκευών του α., αλλά οι βλαβερές φυσιολογικές συνέπειες τις οποίες μπορούν να προκαλέσουν στον ανθρώπινο οργανισμό οι μεγάλες επιταχύνσεις και οι απότομες μεταβολές της ατμοσφαιρικής πίεσης. Το σύστημα χειρισμού ενός α. αφορά τον τρόπο με τον οποίο δέχεται τις εντολές και τον τρόπο με τον οποίο τις εκτελεί. Σήμερα χρησιμοποιούνται δύο κύρια συστήματα χειρισμού: ο απλός αυτόματος χειρισμός (universal) και ο συλλογικός-επιλογικός χειρισμός (collective-selective) με απομνημόνευση. Με τον απλό χειρισμό, o α. απαντά μόνο σε μία εντολή κάθε φορά και, ακριβέστερα, στην πρώτη εντολή από όλες όσες του δίνονται πριν τεθεί σε κίνηση. Με τον συλλογικό-επιλογικό χειρισμό, αντίθετα, όλες οι εντολές που δίνονται στον θαλαμίσκο, είτε προέρχονται από αυτόν είτε από τους διάφορους ορόφους, απομνημονεύονται· έπειτα γίνεται επιλογή των εντολών, με την έννοια ότι αυτές ικανοποιούνται όχι με τη σειρά που δόθηκαν, αλλά με τη σειρά διαδοχής των ορόφων κατά τη φορά κίνησης του θαλαμίσκου: δίνεται έτσι προτεραιότητα σε εντολές που δεν μεταβάλλουν τη φορά της πορείας του θαλαμίσκου και περιορίζονται στο ελάχιστο οι περιττές διαδρομές. Όλοι οι α. είναι εφοδιασμένοι με συστήματα ασφαλείας, που εμποδίζουν την κίνηση σε περίπτωση λανθασμένου χειρισμού (άνοιγμα πόρτας, υπερβολικό φορτίο κλπ.) ή θέτουν σε λειτουργία τα φρένα κινδύνου στην περίπτωση που θα σπάσουν ή θα χαλαρώσουν τα συρματόσχοινα ανάρτησης ή όταν η ταχύτητα υπερβεί ένα προκαθορισμένο όριο. α. φορτίου. Εγκατάσταση που προορίζεται για την κατακόρυφη μεταφορά αντικειμένων. Οι πιο διαδεδομένοι τύποι λειτουργούν με ηλεκτροκινητήρα: στη διάρθρωση και στην κατασκευή τους μοιάζουν με τους α. μεταφοράς ατόμων, από τους οποίους διαφέρουν μόνο κατά τη μεγαλύτερη χωρητικότητα και τη μικρότερη ταχύτητα. Άλλοι τύποι, ιδιαίτερα διαδεδομένοι πριν από την εισαγωγή των ηλεκτροκινητήρων, εκμεταλλεύονται απλώς τη δύναμη της βαρύτητας ή λειτουργούν με υδραυλική ενέργεια. Οι πρώτοι αποτελούνται από δύο θαλαμίσκους που συνδέονται μεταξύ τους με ένα συρματόσχοινο, τυλιγμένο σε μία και μόνη τροχαλία: οι θαλαμίσκοι ανεβαίνουν (κενός θαλαμίσκος) και κατεβαίνουν (φορτωμένος θαλαμίσκος) εναλλακτικά, με την εκμετάλλευση της διαφοράς του βάρους. Οι α. αυτοί χρησιμοποιούνται μόνο για την κάθοδο. Οι υδραυλικοί τύποι είναι τοποθετημένοι πάνω σε βάση η οποία στηρίζεται σε έμβολο, που γλιστρά μέσα σε έναν κατακόρυφο κύλινδρο, όπου διοχετεύεται νερό με πίεση (άνοδος). Για την κάθοδο αρκεί να χρησιμοποιηθούν ορισμένες βαλβίδες που επιτρέπουν την εκροή του νερού. Α. φορτίου μπορούν να χαρακτηριστούν και οι μικρές εκείνες εγκαταστάσεις, που προορίζονται για τη μεταφορά φαγητών και που συνήθως τίθενται σε λειτουργία με το χέρι από ένα συρματόσχοινο. Χειροκίνητοι ή με ζωική έλξη στην αρχαιότητα, υδραυλικοί τον 19ο αι., οι ανελκυστήρες είναι σήμερα σχεδόν αποκλειστικά ηλεκτρικοί (φωτ. Igda-Giovetti).

* * *

ο

περίκλειστος θάλαμος που κινείται μέσα σε κατακόρυφο φρεάτιο μεταφέροντας επιβάτες ή φορτία μεταξύ των ορόφων ενός κτηρίου, το ασανσέρ.

[ΕΤΥΜΟΛ. < ανελκύω. Η λ. μαρτυρείται από το 1856 στο λεξικό του Σκαρλάτου Βυζαντίου ως ερμήνευμα του γαλλ. epauliere. To 1891 η λ. χρησιμοποιείται στην εφημερίδα Άστυ ως μτφρ. του γαλλ. ascen-seur (πρβλ. ασανσέρ)].